Panayiotis (Panos) I. Chamakiotis
…ή, πώς οι αγροτικές κινητοποιήσεις στην Ελλάδα αναδεικνύουν μια βαθύτερη κρίση νοοτροπίας και παραγωγικού μοντέλου…κατηγορώ το μοντέλο, τη νοοτροπία που εγκλώβισε και τους ίδιους τους αγρότες, το σύστημα που τους άφησε χωρίς επιλογές.
Το κείμενο αυτό γράφεται υπέρ εκείνων που θέλουν η Ελληνική γεωργία να αποκτήσει προοπτική, αξία και μέλλον. Δεν στοχεύει σε πρόσωπα, αλλά σε μοντέλα και νοοτροπίες που εδώ και δεκαετίες αναπαράγουν τα ίδια αδιέξοδα. Αν είναι αιχμηρό, είναι γιατί η πραγματικότητα είναι ήδη σκληρή. Αν ενοχλεί, είναι γιατί η αλλαγή ποτέ δεν ήταν άνετη.
Πάμε λοιπόν… ακούστηκε στα δελτία ειδήσεων και το αναπαρήγαγαν όλοι σχεδόν σαν αστείο: «ευφυής γεωργία και… βλακείες». Όμως δεν ήταν αστείο, ήταν διάγνωση γιατί για να ειπωθεί δημόσια κάτι τέτοιο από ανθρώπους που βρίσκονται όλη τους τη ζωή σε θέσης μεγάλης προσφοράς μέσα στον σπουδαίο και δύσκολο αυτόν χώρο, το πρόβλημα δεν είναι ‘πότε θα πάρουμε τα λεφτά που ‘άργησαν και πεινάμε’, είναι η νοοτροπία.
Οι αγροτικές κινητοποιήσεις που λαμβάνουν χώρα πανελλαδικά αυτή την περίοδο αποτελούν όχι απλώς μια κοινωνική διαμαρτυρία, αλλά έναν καθρέφτη των δομικών και νοητικών προβλημάτων του ελληνικού παραγωγικού μοντέλου. Από τον αποκλεισμό εθνικών οδών και λιμανιών μέχρι τη συμβολική κατάληψη αεροδρομίων, η κατάσταση έχει ξεφύγει από τα στενά οικονομικά αιτήματα και εισέρχεται στην καρδιά ενός διακυβεύματος: τι είδους παραγωγική Ελλάδα θέλουμε; (agronews.gr , ypaithros.gr)
Η γνώμη μου είναι ότι επαναλαμβανόμενη λογική «μπλόκα–διαπραγμάτευση–επιδοτήσεις» δεν επιλύει διαρθρωτικά προβλήματα, η σταδιακή μετάβαση από ad-hoc μέτρα σε πολυετή στρατηγική μετασχηματισμού με σαφείς στόχους και χρονοδιάγραμμα με πολιτική κατεύθυνση τα επιλύει.
…Πάμε πιο κάτω λοιπόν!
| Το άμεσο πρόβλημα: καθυστερήσεις στις επιδοτήσεις και μπλόκα |
Οι αγρότες έχουν βγει στους δρόμους απαιτώντας άμεση καταβολή των εκκρεμών επιδοτήσεων και ενισχύσεων, καθώς και μέτρα για τη μείωση του κόστους παραγωγής και τη διασφάλιση αξιοπρεπούς εισοδήματος. Μεταξύ των αιτημάτων συμπεριλαμβάνονται η άμεση πληρωμή των ενισχύσεων από τον ΟΠΕΚΕΠΕ και πλήρεις αποζημιώσεις από τον ΕΛΓΑ, οι κατώτατες εγγυημένες τιμές προϊόντων, η μείωση κόστους παραγωγής (π.χ. αγροτικό ρεύμα στα 7 λεπτά/KWh), η ριζική αναμόρφωση του κανονισμού του ΕΛΓΑ ώστε να καλύπτονται όλοι οι φυσικοί κίνδυνοι. (agronews.gr , ypaithros.gr)
Οι κινητοποιήσεις έχουν ήδη κλιμακωθεί με αποκλεισμούς δρόμων, των εθνικών οδών, καθώς και blockades σε λιμάνια και αεροδρόμια, με μετωπική σύγκρουση με τις αρχές σε πολλές περιπτώσεις. (agronews.gr , ypaithros.gr)
| Το βαθύτερο ζήτημα: μια νοοτροπία επιβίωσης αντί για μετασχηματισμό |
Σε κάθε συζήτηση για την ελληνική γεωργία, υπάρχει μια λέξη που σπανίως προφέρεται: μετασχηματισμός. Αντίθετα, όλο και περισσότερο ακούγονται φράσεις του τύπου «Ευφυής γεωργία και… βλακείες», που υποδηλώνουν βαθιά καχυποψία για κάθε ιδέα πέρα από την άμεση χρηματοδότηση. Αυτό δεν είναι απλώς μια ρητορική υπερβολή, είναι μια διανοητική αγκύλωση.
Για τριάντα χρόνια, οι αγροτικές κινητοποιήσεις επαναλαμβάνονται σε κύκλους: μπλόκα, διαπραγματεύσεις, κάποιες ρυθμίσεις, και μετά… επιστροφή στην αφετηρία. Το αποτέλεσμα; Ένα μοντέλο βασισμένο στην παραδοσιακή επιδοματική λογική, χωρίς ουσιαστική αναβάθμιση παραγωγικής δομής ή στρατηγική σύνδεση με μεταποίηση και αγορές υψηλής προστιθέμενης αξίας.
| Τι δείχνουν οι καθυστερήσεις στις πληρωμές |
Οι πρόσφατες κινητοποιήσεις πυροδοτήθηκαν από την καθυστέρηση στην καταβολή €600 εκατ. σε ενισχύσεις και άλλα ποσά που προέρχονται εν μέρει από την Κοινή Αγροτική Πολιτική της Ε.Ε.. (Reuters) Οι καθυστερήσεις αυτές συνδέονται με το σκάνδαλο στο καθεστώς επιδοτήσεων, μια υπόθεση που έχει οδηγήσει σε έρευνες, παύση λειτουργίας του ΟΠΕΚΕΠΕ και ποινικές διώξεις. (AP News). Από την άλλη, πράγματι, υπάρχουν διαφωνίες γύρω από τον τρόπο με τον οποίο γίνονται οι έλεγχοι, και κάποιοι αγρότες εκφράζουν φόβους ότι οι διαδικασίες απομακρύνουν τις πληρωμές από τους πραγματικούς παραγωγούς. (Παραπολιτικά) Αυτό υπογραμμίζει ένα επιπλέον πρόβλημα: έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ παραγωγών και διοίκησης, αλλά και απουσία αίσθησης συλλογικής ευθύνης για την ποιότητα του ίδιου του συστήματος.
| Η ευρωπαϊκή προοπτική και η ελληνική στασιμότητα |
Στην υπόλοιπη Ευρώπη, οι αγροτικές πολιτικές πάνε πέρα από τις καθαρές επιδοτήσεις και εστιάζουν σε πράσινες καλλιεργητικές πρακτικές και οικολογικές επιδοτήσεις, στην ψηφιακή γεωργία και το “smart farming” που χρησιμοποιεί δεδομένα για αποδοτικότητα, στη σύνδεση παραγωγής με αγορές υψηλής αξίας και μεταποίηση.
Αν και η ΚΑΠ έχει δεχθεί κριτική για μειώσεις σε πράσινα μέτρα, η τάση είναι προς ανάληψη πιο εκσυγχρονισμένων παραμέτρων και αγορών, εντός ενός ευρύτερου στρατηγικού πλαισίου. (Le Monde.fr) Στην Ελλάδα, όμως, η συζήτηση παραμένει συχνά εγκλωβισμένη στην άμεση οικονομική επιβίωση, όχι στον στρατηγικό μετασχηματισμό.
| Το ουσιαστικό ερώτημα: Αναπαράγουμε τη μόνιμη κρίση; |
Αν η επανάληψη των μπλόκων γίνεται τις τελευταίες δεκαετίες σχεδόν κάθε χρόνο, η ουσία που πρέπει να τεθεί είναι: Μήπως δεν διεκδικούμε τη μετάβαση, αλλά απλώς τη συνέχιση του ίδιου μοντέλου;
Η συζήτηση όμως για την «γεωργία του αύριο» δεν είναι πολυτέλεια αλλά, επιτακτική ανάγκη για βιωσιμότητα όταν οι κλιματικές αλλαγές, η τεχνολογική πρόοδος και οι αγορές πιέζουν για νέα, πιο αποδοτικά παραγωγικά μοντέλα. (Βικιπαίδεια). Και το πιο κρίσιμο: Αν σχεδόν κάθε χρονιά η λύση αρχίζει και τελειώνει με μπλόκα και ενισχύσεις, τότε αυτό που πραγματικά έχουμε μάθει σε 30 χρόνια δεν είναι πώς να αναπτύσσουμε τη γεωργία μας αλλά πώς να επαναλαμβάνουμε την ίδια, εσωστρεφή σύγκρουση.
| Μια πραγματική επαναπροσέγγιση |
Μια σύγχρονη ελληνική γεωργία δεν πρέπει αποκλειστικά να περιστρέφεται γύρω από: το πώς θα αυξηθούν οι επιδοτήσεις, το πώς θα λυθούν οι καθυστερήσεις, το πώς θα “βγει άλλη μια χρονιά” αλλά, γύρω από το ανθρώπινο κεφάλαιο και νεανική συμμετοχή, την ψηφιακή και περιβαλλοντική τεχνογνωσία, τη σύνδεση με αγορές υψηλής αξίας και επιτραπέζιων προϊόντων, τη στρατηγική συνεργασία παραγωγών, μεταποίησης και διεθνών δικτύων. Δηλαδή, σκεφτείτε το όχι ως “μπλόκα vs κράτος”, αλλά ως ευκαιρία να σκεφτούμε τι αξίζει να χτίσουμε αντί να επαναλαμβάνουμε τα ίδια λάθη.
| Η χαμένη υπεραξία, η διανομή ως υφαρπαγή αξίας και το στοίχημα της επόμενης
γενιάς |
Πάμε λοιπόν και στον “τρελό του χωριού” ως δείκτης συστημικής αποτυχίας. Αυτός ο ρόλος που σε κάθε σύστημα που βαλτώνει είναι ο άνθρωπος που μιλάει για αξία, αγορά, στρατηγική. Στην ελληνική γεωργία, αυτός είναι “ο τρελός του χωριού” γιατί όποιος μιλάει για υπεραξία αντί μόνο για επιδότηση, για τελείως διαφορετικό τρόπο επιδοτήσεων και μεταφορά των εισροών των επιδοτήσεων από upstream ‘παίκτες’ σε downstream πολιτικές – ώστε να περάσουν από- το ‘χαμόγελο του αγρότη’, για εμπορικό έλεγχο αντί για απευθείας αποζημίωση, για αλλαγή ρόλων κλπ. δεν αμφισβητεί απλώς πρακτικές, αμφισβητεί τη συλλογική άνεση. Αυτός ο “τρελός” λοιπόν απορρίπτεται γιατί ενεργοποιείται ο μηχανισμός άμυνας ενός συστήματος που φοβάται να παραδεχθεί ότι έχασε χρόνο.
Αλλά, θα πρέπει να αρχίσουμε να ακούμε προσεκτικά αυτούς που μιλάνε για αυτά τα θέματα γιατί η υπεραξία στην Ελληνική γεωργία δεν χάθηκε… ουσιαστικά, δεν χτίστηκε ποτέ, και η Ελλάδα όχι μόνο έχασε ευκαιρίες αλλά δεν έχτισε ποτέ δομές υπεραξίας. Την ώρα που άλλες χώρες ένωναν παραγωγή, μεταποίηση και εμπόριο, επένδυαν σε brands και αγορές, δημιουργούσαν ομίλους αγροδιατροφής, εμείς παραμείναμε εγκλωβισμένοι στη λογική του χύμα προϊόντος, στην εξάρτηση από ενισχύσεις, στη μεταφορά του ρίσκου αποκλειστικά στον παραγωγό.
Αλλά, κύριοι και κυρίες, η υπεραξία και ο πλούτος που θα πρέπει να μοιραστεί κυρίως δεν παράγεται στο χωράφι αλλά εκεί που ελέγχεις την αγορά, το κανάλι διανομής, το narrative (αφήγημα) και εκεί ήμασταν – και παραμένουμε – απόντες.
Το στρεβλό σύστημα διανομής λοιπόν -ή- εκεί που εξαφανίζεται η αξία. Ας το ακούσουν οι πολιτικοί επιτέλους ότι, το πιο αδιαφανές κομμάτι της ελληνικής γεωργίας δεν είναι η παραγωγή, είναι η διανομή. Εκεί το ρίσκο δεν αμείβεται, η αξία συγκεντρώνεται, ο παραγωγός αποκόπτεται από το τελικό margin, οι μεσάζοντες, traders και κανάλια λιανικής λειτουργούν σε ένα περιβάλλον όπου ο αγρότης πληρώνεται τελευταίος και λιγότερο απ’ όλους.
Αυτό δεν είναι φυσικός νόμος της αγοράς, είναι αποτέλεσμα έλλειψης στρατηγικής παρουσίας του παραγωγού downstream. Η πραγματική εξωστρέφεια δεν είναι μόνο “να φύγει το προϊόν έξω” αλλά hubs εμπορίας στο εξωτερικό, θυγατρικές που μιλούν με την αγορά, Μ+Α σχήματα που ξεχωρίζουν παραγωγή από εμπορία, κοινές πλατφόρμες branding και distribution, clusters παραγωγής–μεταποίησης–εξαγωγών, αλλαγή καλλιεργειών που ξεκινά από την αγορά, στοχεύει σε διαφοροποίηση, χτίζει ιστορία και θέση.
Γιατί οι χώρες που κέρδισαν στην αγροδιατροφή δεν εξάγουν απλώς προϊόντα αλλά… εταιρικές δομές! Χωρίς αυτές, η υπεραξία δεν επιστρέφει ποτέ στον παραγωγό.
Ας ειπωθεί λοιπόν χωρίς περιστροφές η σκληρή αλήθεια, ότι το πρώτο μεγάλο παράθυρο υπεραξίας έχει χαθεί, ότι εμείς χάσαμε το timing. Όχι επειδή δεν μπορούσαμε, αλλά επειδή δεν θέλαμε να αλλάξουμε και, η κλιματική πίεση, η τεχνολογία και ο διεθνής ανταγωνισμός δεν μας αφήνουν πλέον περιθώρια εύκολων μεταβάσεων. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε τώρα (το δικό μας χρέος) είναι να δουλέψουμε συνειδητά σε βάθος γενεάς ώστε να δουλέψουμε για το αφήγημα του μέλλοντος. Η επόμενη γενιά αγροτών δεν χρειάζεται άλλες υποσχέσεις, άλλες επιδοτήσεις χωρίς νόημα, άλλο θυμό αλλά, δομές που πληρώνουν αξία, ρόλο σε αλυσίδες, λόγο να μείνει. Αν δεν μπορούμε να διορθώσουμε το παρελθόν, οφείλουμε τουλάχιστον να μην κληροδοτήσουμε τη βολή μας. Αυτό είναι το πραγματικό στοίχημα και είναι βαθιά πολιτικό όχι κομματικό.
| Χρειάζεται |
- Υποχρεωτική Σύνδεση Πρωτογενούς Παραγωγής με Αγροδιατροφή. Η παραγωγή χωρίς πρόσβαση σε μεταποίηση, branding και αγορές υψηλής αξίας οδηγεί σε μόνιμη εισοδηματική ασφυξία. Να σχεδιαστούν άμεσα περιφερειακά αγροδιατροφικά clusters με θεσμική στήριξη.
- Επαγγελματικό Μητρώο Παραγωγών. Η βιώσιμη γεωργία προϋποθέτει επαγγελματικά κριτήρια. Άμεσα η καθιέρωση μητρώου ενεργών παραγωγών με ελάχιστες δεξιότητες, συνεχή εκπαίδευση, συμμετοχή σε συλλογικά σχήματα.
- Εκπαίδευση ως Προϋπόθεση Ενίσχυσης. Χωρίς συστηματική εκπαίδευση, κάθε επένδυση υπονομεύεται. Η πολιτική κατεύθυνση να συνδέσει μέρους των ενισχύσεων με συμμετοχή σε πιστοποιημένα προγράμματα, με πρακτική κατάρτιση (on-field εφαρμογή).
- Νέα Αρχιτεκτονική Συλλογικών Σχημάτων. Οι υφιστάμενοι συνεταιρισμοί συχνά δεν λειτουργούν ως επιχειρήσεις. Η προώθηση σύγχρονων σχημάτων συμβολαιακής γεωργίας, ομάδων παραγωγών με management, συνεργασιών με μεταποίηση & εξαγωγείς κλπ. είναι κάτι παραπάνω από επιβίωση.
- Δεδομένα, Διαφάνεια και Εμπιστοσύνη. Χωρίς αξιόπιστα δεδομένα, δεν υπάρχει πολιτική, δεν υπάρχει αξιολόγηση, δεν υπάρχει εμπιστοσύνη. Πρέπει να εγκατασταθεί ενιαία ψηφιακή πλατφόρμα παραγωγικών δεδομένων (παραγωγή, κόστος, κίνδυνοι).
- Από τη Διεκδίκηση στο Συμβόλαιο Μέλλοντος. Οι κοινωνικές διεκδικήσεις χωρίς στρατηγική παράγουν επανάληψη. Πρέπει να ‘υπογραφεί’ -με σαφή αμοιβαία δικαιώματα και υποχρεώσεις- θεσμικό Συμβόλαιο Μετάβασης μεταξύ κράτους, παραγωγών, αγροδιατροφικής βιομηχανίας.
| Τα μπλόκα δείχνουν δύναμη, η στρατηγική δείχνει πλούτο |
Τα μπλόκα δεν είναι αδυναμία, δείχνουν συλλογικότητα, πίεση, ορατότητα, είναι όμως δύναμη χωρίς κατεύθυνση να μοχλεύσει αποτελεσματικά και δεν δημιουργεί πραγματικό πλούτο που θα διαρκέσει. Για μένα η πραγματική πρόκληση στους κλειστούς δρόμους είναι να μάθουμε να ανοίγουμε αγορές. Αν η ίδια ενέργεια γίνει στρατηγική διεκδίκηση θέσης στην αλυσίδα αξίας, τότε αυτή η διαμαρτυρία παύει να είναι επανάληψη και -αυτή τη φορά- γίνεται μετάβαση.
Αυτό το κείμενο δεν είναι εύκολο για μένα, δεν γράφτηκε για να συμφωνηθεί, αλλά για να ανοίξει μια αναγκαία συζήτηση… γιατί εδώ και δεκαετίες μιλάμε για επιβίωση αντί για αξία και γιατί, αν δεν αλλάξουμε κατεύθυνση τώρα, δεν θα έχουμε τίποτα να παραδώσουμε στην επόμενη γενιά.
Η Ελληνική γεωργία αξίζει περισσότερα από μια μόνιμη κρίση.
| Συμπέρασμα-Μήνυμα προς Θεσμικούς |
· Η Ελληνική γεωργία δεν αποτυγχάνει από έλλειψη πόρων αλλά από έλλειψη κατεύθυνσης και η επιλογή είναι ξεκάθαρη: μετάβαση με σχέδιο επιτέλους ή στασιμότητα με κόστος.
· Η γεωργία δεν χρειάζεται μόνο επιδοτήσεις, χρειάζεται όραμα, στρατηγική, εξωστρέφεια, καινούργια νοοτροπία.
· Η Ελληνική γεωργία δεν χρειάζεται άλλες “λύσεις”, χρειάζεται θάρρος να παραδεχθεί τι δεν έκανε και σχέδιο για να μην το επαναλάβει. Γιατί αν δεν χτίσουμε υπεραξία τώρα, δεν θα έχουμε ούτε αγρότες, ούτε αγροδιατροφή, ούτε επόμενη γενιά να συζητά. Και αυτό δεν είναι απλώς λάθος είναι μια συνταγή μόνιμης ήττας.
… «Ευφυής γεωργία και… βλακείες» λοιπόν ή ότι εδώ και 30 χρόνια μάθαμε να επιβιώνουμε, αλλά όχι να χτίζουμε αυτό που αξίζει να αφήσουμε.…?
Panayiotis (Panos) I. Chamakiotis
